آیا در ساختن بادبادک جنس موادّی را هم که به کار بردید، تغییر کرد؟ خیر- فقط شکل ظاهری و اندازهی مواد را تغییر دادیم.
موادّ اطراف ما تغییر میکنند. در تغییرهایی مانند تا کردن لباس، بافتن شال گردن، تکّه کردن نان، حل شدن قند در چای، دوختن لباس، بریدن کاغذ و خرد کردن چوب، شکل و اندازهی مادّه تغییر میکند ولی جنس مادّه تغییری نمیکند؛ یعنی مادّهی جدیدی به وجود نمیآید. این نوع تغییرها تغییر فیزیکی هستند.
تغییر شیمیایی
فعالیت (صفحه 10 کتاب درسی)
– در کدام تغییر، شکل و اندازه ی مادّه عوض می شود؟ در دو تغییر اوّل هنگام کوبیدن قند در هاون و حل کردن قند در آب شکل و اندازه مادهّ عوض میشود. – در کدام تغییر، رنگ و بوی مادّه عوض می شود؟ در تغییر سوم – با سوزاندن قند؛ رنگ، بو و مزهٔ آن تغییر میکند.
هشدار:مرحلهی 3 فعّالیت را زیر نظر معلّم انجام دهید. هنگام استفاده از چراغ الکلی نکات ایمنی را رعایت کنید.
فعالیت (صفحه 11 کتاب درسی)
4- حالا رنگ، مزه، بو و شکل تخم مرغها را با هم مقایسه کنید. تخممرغ اوّل شکلش تغییر کرده، تخممرغ دوم رنگ، مزه و بویش تغییر کرده و تخممرغ سوم هم رنگ، مزه و بویش تغییر کرده و هم شکلش عوض شده است.
در برخی از تغییرها مانند سوختن حبّهی قند، مادّهی اوّلیه به مادّهی جدیدی تبدیل میشود. پختن نان و غذا، فاسد شدن میوه و ترش شدن شیر تغییرهایی هستند که در نتیجهی آنها موادّ جدیدی به وجود میآیند. این تغییرها را تغییر شیمیایی میگویند. در بیشتر این تغییرها یک مادّه به مادّهی دیگری تبدیل میشود و رنگ، بو و مزهی آن تغییر میکند.
فکر کنید (صفحه 12 کتاب درسی)
1- وقتی چوب کبریت میسوزد، چه تغییری میکند؟ چوب کبریت به مادهٔ دیگری تبدیل میشود و رنگ، بو مزهٔ آنها تغییر میکند.
2- وقتی آب یخ میزند، مایع به جامد تبدیل میشود. وقتی آب بخار میشود، مایع به گاز (بخار آب) تبدیل میشود. اینها چه نوع تغییرهایی هستند؟ تغییرهای فیزیکی، زیرا در این تغییرها آب به مادهٔ دیگری تبدیل نشده است و فقط حالت آن تغییر کرده است.
فعالیت (صفحه 12 کتاب درسی)
تغییرهای زیر را در دو گروه، طبقهبندی کنید و در جدول بنویسید.
«پختن مرغ – بریدن پارچه – شکستن لیوان – تبدیل انگور به سرکه – درست کردن مربا – تراشیدن مداد – آرد کردن گندم – پوسیدن پارچه – زنگ زدن وسایل آهنی»
تغییر فیزیکی
بریدن پارچه، شکستن لیوان، تراشیدن مداد، آرد کردن گندم.
تغییر شیمیایی
پختن مرغ، تبدیل انگور به سرکه، درست کردن مربّا، پوسیدن پارچه.
چگونه میتوانیم نوشیدنی گازدار تهیه کنیم؟
فعالیت: تهیهی نوشیدنی گازدار (صفحه 13 کتاب درسی)
وسایل و موادّ لازم: ماست، شیر پاستوریزه، آب نیم گرم، پارچ، لیوان، نمک، بطری خالی
1- یک لیوان شیر و یک لیوان آب نیم گرم (ولرم) را در یک پارچ با هم مخلوط کنید. 2- نصف لیوان ماست و مقدار کمی نمک را در ظرفی دیگر با هم مخلوط کنید و در پارچ بریزید. 3- مخلوط به دست آمده را در یک بطری بریزید و درِ آن را محکم ببندید و در کناری بگذارید (یادتان باشد که بطری نباید کاملاً پر شود). 4- بعد از یک هفته، بطری را بردارید و خوب تکان دهید و پس از 2 دقیقه درِ آن را به آرامی باز کنید. 5- مشاهدههای خود را بنویسید. وقتی در بطری را باز میکنیم، مقداری گاز از آن خارج میشود که بوی خاصی دارد، مزهٔ مادهٔ جدید نیز کمی ترش میباشد.
فعّالیت بالا را به دقّت بررسی کنید. در کدام مرحله تغییر فیزیکی و در کدام مرحله تغییر شیمیایی رخ داده است؟ به چه دلیل؟ ابتدا با مخلوط کردن مواد، تغییر فیزیکی به وجود میآید و در طول هفته تغییر شیمیایی به کندی صورت میگیرد. هنگام مخلوط کردن مواد، خواص آنها تغییر نمیکند، امّا با گذشت زمان مواد خواص خود را از دست داده و به مادهٔ جدیدی تبدیل شدهاند.
سریع یا کُند
برخی از تغییرها، مانند سوختن گاز در اجاق یا سوختن چوب کبریت، به سرعت انجام میشوند؛ در حالی که برخی دیگر، مانند درست کردن ماست یا دوغ گازدار، به کندی صورت میگیرند.
گفتوگو (صفحه 14 کتاب درسی)
هر یک از تغییرهای زیر در کدام حالت تندتر رخ میدهد؟ چرا؟ الف) فاسد شدن موادّ غذایی در یخچال یا بیرون از آن: مواد غذایی در خارج از یخچال سریعتر دچار تغییر شیمیایی شده و فاسد میشوند. ب) حل شدن شکر در چای داغ یا چای سرد: شکر در چای داغ سریعتر حل میشود و تغییر فیزیکی میکند.
جمعآوری اطلاعات (صفحه 14 کتاب درسی)
وسایل آهنی در هوای مرطوب سریعتر زنگ میزنند یا در هوای خشک؟ در این باره اطّلاعات جمعآوری کنید و نتیجه را به کلاس گزارش دهید. در هوای مرطوب؛ وقتی آهن در معرض هوای مرطوب قرار میگیرد، دچار تغییر شیمیایی شده و اکسید میشود. به اکسید آهن اصطلاحاً زنگ آهن گفته میشود. بنابراین وقتی وسایل آهنی در مجاورت هوای مرطوب قرار میگیرند؛ زنگ میزنند.
تغییر در خدمت زندگی
طبیعت همواره در حال تغییر است. در برخی از این تغییرها انسان دخالت دارد. او با استفاده از ابزارهایی مانند چکش، میخ، بیل، کلنگ و بیل مکانیکی تغییرهای زیادی در طبیعت ایجاد میکند.
گفتوگو (صفحه 14 کتاب درسی)
انسان در کدام تغییرهای نشان داده شده در تصویرهای زیر دخالت دارد؟ سنگ نوشته، صاف کردن جاده با گریدر و کندن با بیل مکانیکی
جمعآوری اطلاعات (صفحه 15 کتاب درسی)
فهرستی از تغییرهای محیط اطراف خود تهیه کنید و آنها را در جدول زیر بنویسید.
تغییر
با دخالت انسان
بدون دخالت انسان
زرد شدن برگ درختان
بخار شدن آب دریا
پختن نان
رسیده شدن میوهها روی درخت
ساختن ظروف مسی
گفتوگو (صفحه 16 کتاب درسی)
در گروه خود، یکی از دخالتهای انسان در طبیعت را انتخاب کنید و دربارهی مفید یا مضر بودن آن گفتوگو کنید. نتیجهی این گفتوگو را به کلاس گزارش دهید. قطع تعدادی از درختان جنگل به منظور احداث جاده؛ این عمل از نظر ملاحظات زیست محیطی مضر است و باعث از بین رفتن درختان و محیط زندگی جانوران آن منطقه میشود اما به لحاظ ایجاد راه و مسیر رفت آمد انسانها و برآوردن نیازهای افراد در آن جا تردد دارند، مفید میباشد.
فعالیت (صفحه 16 کتاب درسی)
به موادّ موجود در محلّ زندگیتان توجّه کنید. پنج تا از آنها را انتخاب کنید و مانند نمونه در جدول زیر بنویسید.
گزارش خود را با گزارشهای دانش آموزان دیگر مقایسه کنید.