چرا و چطوری خلاصه‌نویسی کنیم؟

همۀ ما استرس‌ها و تلاطم‌های شب قبل از امتحان را تجربه کرده‌ایم. اگر در طول سال تحصیلی درس‌خوانده باشیم، این اضطراب‌ها کم‌تر خواهد بود. اما اگر در طی سال خوب درس نخوانده باشیم، با روبه‌رو شدن به حجم زیادی از مطالب، کاری از جز ناراحتی و غم از دستمان برنمی‌آید. باید این حقیقت تلخ را بپذیریم که تمام محتویات کتاب‌ها را مجدد در شبی مانند شب امتحان مطالعه کرد. برای مطالعه نیاز به چکیده است. این کتاب‌ها و جزوات حجیم پر از توضیحات اضافی هستند که نوشته‌شده‌اند تا مطالب بهتر یاد گرفته شوند و وقتی شخص مطلب را آموخت، برای تسلط کامل به نکات مهم دیگر نیازی به مطالعه کل محتوا نیست؛  نکات مهم و اصلی معمولاً در میان حجم کلمات گم می‌شوند و تمرکز نیز کاهش می‌یابد، لذا بهترین گزینه برای باز مطالعه، خلاصه‌نویسی است.

نتایج پژوهش‌های پژوهشگران در سراسر دنیا اثبات می‌کند که خلاصه‌نویسی و مرور آن می‌تواند سبب افزایش یادگیری شود. علاوه بر این، دانش‌آموزانی كه خلاصه‌نویسی و یك كمك نسبی برای اصلاح خلاصه‌های خود از استاد دریافت می‌نمایند، دارای کارایی حافظه بهتری خواهند بودند. خلاصه‌نویسی هم مانند هر مهارت دیگری، اصول خاصی دارد و در صورت رعایت این اصول است که کارایی فوق‌العاده دارد. در این مقاله به معرفی اصول خلاصه‌نویسی و نحوۀ انجام آن، انواع تکنیک‌های آن و نحوۀ خلاصه‌برداری داستان و کنکور می‌پردازیم. همراه ما باشید.

 نتایج پژوهش‌های پژوهشگران در سراسر دنیا اثبات می‌کند که خلاصه‌نویسی و مرور آن می‌تواند سبب افزایش یادگیری شود. علاوه بر این، دانش‌آموزانی كه خلاصه‌نویسی و یك كمك نسبی برای اصلاح خلاصه‌های خود از استاد دریافت می‌نمایند، دارای کارایی حافظه بهتری خواهند بودند.

 

اصول خلاصه‌نویسی چیست و چطور باید انجام شود؟

همۀ ما می‌دانیم كه هدف اصلی درس خواندن،‌ یادگرفتن مطالب،‌ به خاطر سپردن آن‌ها و ایجاد ارتباط است؛ بنابراین باید یاد بگیریم که اطلاعات کم‌اهمیت را حذف کنیم و بر آنچه واقعاً سعی داریم یاد بگیریم، تمرکز کنیم. خلاصه‌نویسی یک تکنیک بسیار مهم و مفید برای آموختن مطالب است. خلاصه‌برداری به ما کمک می‌کند تا ایده‌های اساسی کتاب‌های درسی را شناسایی کنیم و اطلاعات مهمی را که از آن‌ها پشتیبانی می‌کنند، بهتر یاد بگیریم. در ادامه به معرفی دلایلی که چرا باید خلاصه‌نویسی کنیم، می‌پردازیم:

•   به کمک خلاصه‌نویسی می‌توانیم حجم زیادی از مطالب را در مدتی کوتاه مرور کنیم و به این ترتیب از وقت خود به درستی استفاده کنیم.
•   با خلاصه‌نویسی کردن تعداد دفعات مرور مطالب بیشتر می‌شود و به‌تبع آن مطلب بهتر آموخته می‌شود.
•  با خلاصه‌نویسی حین مطالعه کردن، دقت و تمرکزمان بیشتر می‌شود و مطالعه با کیفیت بالاتری انجام می‌شود.
•  از آنجایی که مطالب خلاصه‌شده حجم بسیار از کمتری از کتاب‌های درسی دارند، به راحتی در دسترس هستند و همیشه و همه‌جا می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
•   طبق گفتۀ مشاوران با خلاصه‌نویسی و مرور مطالب، 70 درصد مطالب به حافظه بلندمدت منتقل می‌شود.
•   خلاصه‌نویسی تمرکز ما را بالا می‌برد. به كمك خلاصه‌نویسی در حین مطالعه دروس می‌توانیم به نكات اصلی توجه و تمركز بیشتری داشته باشیم.

باید این نکته را خاطرنشان شویم که خلاصه‌نویسی در صورتی مفید است که به شیوه درست انجام شود و به اصطلاح بایدها و نبایدهای آن در نظر گرفته شود. در قدم اول و پیش از انجام خلاصه‌نویسی سه سؤال مهم را باید از خود بپرسیم:

1. ایده‌ها و سرنخ‌های اصلی متن کدام‌اند؟
2. کدام‌یک از مطالب از ایده اصلی مطلب حمایت می‌کنند؟
3. کدام دسته از اطلاعات بی‌اهمیت است؟

هدف خلاصه‌نویسی این است که با کم‌ترین حجم مطلب، تمامی اطلاعات ضروری را در برداشته باشد و با رعایت تکنیک‌های خاص و ویژه، به فهم بهتر و سریع‌تر کمک کند. در خلاصه‌نویسی، هر قدر اطلاعاتی با کلمات کمتر و جمله‌هایی ساده‌تر نقل شود، بهتر است؛ بنابراین مهم‌ترین اصل خلاصه‌نویسی، رعایت اختصار و ساده‌نویسی است. برای انجام یک خلاصه‌نویسی کارا و مفید، گام‌های زیر توصیه می‌شود:

اصل مهم دیگر، رعایت سبک و روش متناسب با هر درس است. خلاصه‌نویسی دروس قاعده دار و فرمولی، متفاوت از دروس حفظی است. در خلاصه‌نویسی دروسی مثل ریاضیات، فیزیک، شیمی، اقتصاد، قواعد زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی که حاوی فرمول و قاعده هستند، بدون ارائه مثال، فایده چندانی ندارد. در خلاصه‌نویسی این دروس رسم نمودارهای درختی توصیه می‌شود. حال روش خلاصه‌نویسی دروس تشریحی مانند دین و زندگی، فلسفه و منطق و موارد این‌چنینی کمی متفاوت است. برای خلاصه‌نویسی این دروس ابتدا باید کلیات را بررسی کرد و مطالب مهم را جدا کرد و در حجم بسیار کمتر خلاصه کرد. لازم به ذکر است که این تفاوت در سبک خلاصه‌نویسی، محدود به دروس مختلف نمی‌شود و خود دروس نیز بخش‌های متفاوتی دارند که نیازمند به کارگیری تکنیک‌های خاص هستند. مثلاً در درس ادبیات، برای مطالعه تاریخ ادبیات تهیه جداول توصیه می‌شود و در بخش‌های حفظی درس شیمی، کدگذاری کمک بسیار زیادی می‌کند.

انواع روش‌های خلاصه‌نویسی

موفقیت در دوران تحصیل و قبولی در مدارس دولتی و غیردولتی تا حد زیادی مستلزم آشنایی با روش‌های مطالعه و یادگیری است. خلاصه‌برداری، یکی از تکنیک‌هایی است که تأثیر بسیار زیادی بر میزان پیشرفت و یادگیری شما می‌گذارد. با اینکه بیشتر داوطلبان از اهمیت خلاصه‌برداری مطلع هستند، اما روش‌های خلاصه‌برداری و شیوه‌های صحیح آن را نمی‌دانند. خلاصه‌نویسی، شامل روش‌های مختلفی مانند: علامت‌گذاری، یادداشت‌برداری، حاشیه‌نویسی، خط کشیدن زیر جملات، دسته‌بندی نكات مهم و رمزگذاری است. هر مطلبی روش خاصی را برای خلاصه‌برداری طلب می‌کند.

1. علامت‌گذاری

ساده‌ترین روش خلاصه‌نویسی،‌ علامت‌گذاری است. این روش علاوه بر اینكه یك روش ساده برای مطالعه فعال است،‌ روشی مهم در خلاصه‌برداری نیز هست. در این روش زمانی که مطلبی را مطالعه می‌کنید، از علائم مختلفی كه قبلاً برای خودتان تعریف كرده‌اید،‌استفاده می‌کنید. مثلاً دور تاریخ‌ها یا اسامی دایره می‌كشید،‌ نكات مهم را با ستاره مشخص می‌کنید و به این ترتیب متن را دسته‌بندی می‌کنید. البته یادتان باشد كه در استفاده از علامت‌‌ها و انتخاب جملاتی که خط کشی می‌شوند، زیاده‌‌روی نکنید. یادتان نرود كه هدف از این خلاصه‌نویسی است و نباید علامت‌گذاری باعث گیج شدن بیشتر بشود.

2. خط کشیدن زیر مطالب مهم

یکی از شیوه‌هایی که در خلاصه‌نویسی به کار می‌رود، خط کشیدن زیر مطالب مهم است. درواقع شما مطالب کتاب را می‌خوانید و هم‌زمان زیر نکات مهم خط می‌کشید. البته به‌شرطی که تعادل را رعایت کنید و تمام مطالب را خط‌کشی و هایلایت نکنید. این روش،‌یكی از قدیمی‌ترین روش‌های خلاصه كردن بوده و مورد استقبال دانش آموزان است. برای خط كشیدن زیر نكات مهم بهتر است از خودكارهای رنگی یا ماژیک‌های مخصوص استفاده کنید. مثلاً مطلب بسیار مهم را با یک رنگ، مطالب کمتر مهم را با رنگ دیگر و مطالب هر فصل یا موضوع را نیز با رنگی خاص خط بکشید. البته یادتان باشد که دچار وسواس نشوید و همه صفحه را رنگی نکنید. این کار نه تنها تاثیر مثبتی ندارد، بلکه احتمال کاهش یادگیری وجود دارد.

3. حاشیه‌نویسی

حاشیه‌نویسی، یکی دیگر از روش‌های خلاصه‌برداری است. در انجام این کار سعی کنید که در کوتاه‌ترین جمله‌بندی‌ها و کلمات، بیشترین منظور و مفهوم را برسانید. در این روش می‌توانید کلیدی‌ترین جمله هر پاراگراف یا خلاصه هر پاراگراف را استخراج و به زبان خودتان در حاشیه کتاب یا جزوه یادداشت کنید. هم‌چنین می‌توانید چند بند را خلاصه و نتیجه‌گیری کنید و در حاشیه یادداشت کنید. در صورتی که کتاب یا جزوه مورد نظر فضای کافی برای حاشیه‌نویسی نداشت، می‌توانید از کاغذهای برچسب دار استفاده کنید.

4. یادداشت‌برداری

اصلی‌ترین یا شاید شناخته‌شده‌ترین نوع خلاصه‌نویسی، یادداشت‌برداری است. یادداشت‌برداری، عبارت است از برداشت کلیدی‌ترین مفاهیم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌ای جداگانه به شیوه‌ای خاص که در مرورهای آتی کارایی داشته باشد. وقتی شما یادداشت‌‌برداری می‌کنید و مطالب مهم را به صورت نمودار یا خلاصه در جای دیگری می‌نویسید در این حالت شما کلمات کلیدی را یادداشت می‌کنید که در حافظۀ شما بهتر می‌ماند و احتمال فراموشی آن بسیار کم است.

5. دسته‌بندی

یکی دیگر از روش‌های مهم خلاصه‌نویسی، دسته‌بندی است. این کار به نظم ذهنی بسیار کمک می‌کند و باعث می‌شود یادآوری مطلب به سرعت انجام شود. این روش انجام برای برخی از مباحث مانند تاریخ ادبیات، احادیث درس دین ‌و زندگی، گروه‌های جدول تناوبی در شیمی و نکات زیست‌شناسی که شامل دسته‌ها و طبقه‌بندی‌های مختلف است، بسیار مفید است. روش انجام کار نیز به این صورت است که باید مطالب مختلفی را که می‌توان در یک دسته قرار داد، یک جا نوشت و آن‌ها را دسته‌بندی کرد؛ به عنوان مثال، می‌شود شاعران را بر حسب قرن، یا احادیث را بر اساس اشخاص، دسته‌بندی نمود.

نحوه خلاصه‌نویسی داستان

یکی از انواع حالت‌های خلاصه‌نویسی، خلاصه‌نویسی داستان است. در این نوع خلاصه‌نویسی، تعیین هدف حرف اول را می‌زند. در قدم اول باید مشخص کنیم که برای چه می‌خواهیم کتاب را خلاصه کنیم؟ اگر بنا به علاقه شخصی بخواهیم کتاب را خلاصه کنیم، نیاز به رعایت قاعده و قانون خاصی نداریم. ولی اگر بخواهیم خلاصه کتاب را با دیگران به اشتراک بگذاریم، داستان کمی فرق می‌کند. این چنین خلاصه‌ای باید ساختارمند باشد و همۀ ابعاد و ایده‌های اصلی کتاب را شامل شود. بهتر است سریع‌تر سر اصل مطلب برویم و توصیه‌هایی برای نحوه خلاصه‌برداری از كتاب ارائه كنیم.

• بهتر است ابتدا كل داستان را بخوانید و نوشتن خلاصه را بعد از به پایان رساندن کتاب شروع کنید.
• در حین مطالعه داستان،‌ یادداشت‌برداری كنید. می‌توانید خیلی راحت در حاشیۀ کتاب بنویسید و  زیر عباراتی که دوستشان دارید، خط بکشید.
• به شخصیت‌ها و اتفاق‌های مهم داستان بیشتر تمركز كنید و درباره‌شان بنویسید. می‌توانید یک فهرست از شخصیت‌های اصلی داشته باشید.
• بهتر است به جزییات مختلف به یك اندازه توجه كنید.
• تا حد امكان ترتیب اتفاقات داستان را تغییر ندهید. از همان نقطه‌ای که کتاب آغاز شده است، شروع کنید و در همان‌جایی که به پایان می‌رسد،‌ تمام کنید.

بیشتر بخوانید: کتاب‌های قصه و رمان ویژه کودک و نوجوان

نحوه خلاصه‌برداری برای کنکور

تا به اینجا با خلاصه‌نویسی و انواع روش‌های آن آشنا شدیم و یاد گرفته‌ایم که چطور می‌توانیم یک مطلب درسی یا داستانی را خلاصه کنیم. حال باید بدانیم آیا خلاصه‌نویسی برای کنکور نیز شبیه خلاصه‌نویسی دروس عادی است یا خیر. به خاطر حجم مطالب درسی و تنوع مطالب، قضیه کنکور کمی متفاوت است. در زمان‌های نزدیک کنکور، بیش از هر زمان دیگری باید مطالب بارها و بارها مرور کنیم و با یک نظم و ترتیب خاصی در ذهن طبقه‌بندی کنیم. در نگاه اول با تصور آن‌همه کتاب درسی و کمک‌درسی و تست که هر کدام روش خاصی برای مطالعه دارند، این کار غیرممکن به نظر می‌رسد؛ اما باید بگوییم که تنها حلال این مشکل، خلاصه‌نویسی است. در بحث کنکور حجم بسیار زیاد است و داوطلب کنکوری وقت کافی برای مرور همه نکات را ندارد، به کمک خلاصه‌نویسی می‌تواند به راحتی خلاصه مطالبی را که خوانده است، در یک دفتر یا یک پوشه جمع کند و در روزهای آخر فقط آن‌ها را مرور کند. در ادامه یاد می‌گیریم که خلاصه‌نویسی برای کنکور چگونه باید انجام شود.

یکی از مهم‌ترین نکاتی که در رابطه با خلاصه‌نویسی کنکور وجود دارد، بروز کردن خلاصه‌نویسی است. وقتی دانش‌آموزان کنکوری یک مبحث را برای اولین بار می‌خوانند، نکاتی را که دریافت کرده‌اند، یادداشت می‌کنند. حال چند ماه بعد وقتی که مجدد در حال تست‌زنی هستند، احتمالاً با نکات جدیدی رو به رو می‌شوند. برای یادگیری پیوسته و اثرگذاری بیشتر، باید خلاصه‌های قبلی بروز شود و بهتر است نکات جدید در کنار نکات قبلی نوشته شود. بهترین کار، استفاده از یک دفتر یادداشت است. این دفتر می‌تواند حاوی مطالب زیر باشد:

• نکات مهم و خلاصۀ مباحث (نمودار درختی) کتاب یا جزوه که به طور متداول در یادگیری آن‌ها مشکل داشتیم،
• تست‌های غلط یا نزده در آزمون‌های آزمایشی، با ذکر آدرس تست، خود تست و جواب آن،
• روش‌های جدید حل تست‌ها که در پاسخ‌نامه آزمون‌ها آورده می‌شوند،
• و نکات و مطالب جمع‌آوری‌شده از منابع مختلف فرعی مانند: جزوه‌های آموزشگاهی، برنامه‌های آموزشی تلویزیون و جزوه‌های نکته و تست.

یادداشت‌برداری چه فایده‌ای دارد؟

همان‌طور که گفتیم یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین روش‌های یادداشت‌برداری، خلاصه‌نویسی است. دانسته‌ها بدون یادداشت‌برداری به سادگی به فراموشی سپرده می‌شوند. خواندن زمانی مفید است که از تکنیک‌های مختلف برای یادداشت‌برداری و به‌خاطر سپردن و خلاصه‌نویسی استفاده کنیم. یادداشت‌برداری نادرست همانند، یادداشت برنداشتن است؛ پس نباید در هنگام مطالعه به یادداشت‌برداری بپردازیم و از مطالب نت‌برداری کنیم. یادداشت‌برداری به چهار صورت قابل انجام است:

1. یادداشت‌برداری به روش کرنل
2. مایندمپ یا نقشه ذهنی
3. کلی‌نگرانه
4. حاشیه‌نویسی

بیشتر بخوانید: كتاب‌های كمك درسی

روش کرنل

در این روش، یک برگه شامل سه قسمت یادداشت‌ها، سؤالات و خلاصه وجود دارد. یادداشت‌ها، همان نکات مهمی هستند که در کلاس و یا حین مطالعه با آن‌ها مواجه شده‌ایم. در بخش سؤالات نیز، سوالاتی را که برایمان ایجادشده است، یادداشت می‌شوند و مطالب خلاصه‌شده نیز  در بخش خلاصه جای می‌گیرند.

مایند‌مپ

 نقشه ذهنی  یا مایند مپ یکی از اصولی­ترین روش­ها برای یادگیری­ بوده که نخستین بار حدود سی سال پیش در کشور آمریکا ارائه شده است. این روش یکی از محبوب­ترین روش‌های یادگیری در جهان است. نقشه ذهنی می‌تواند اطلاعات طولانی و خسته‌کننده را به صورت رنگی، جذاب، قابل حفظ کردن و در نمودارهای بسیار سازمان‌یافته که مغز ما به‌طور طبیعی و قدرتمند آن‌ها را درک، حفظ و بازخوانی می­کند را درون خود جای دهد. کشیدن مایندمپ، روشی عالی برای یادداشت نکات مهم دروسی مانند شیمی، تاریخ و فلسفه است. بر مبنای سلسله مراتب شعاعی و ساختار درختی می­توانیم نقشۀ ذهنی را  رسم کنیم که ارتباط بین موضوع کلیدی و شاخه‌ها را نشان می­دهد و هر زیرمجموعه خود می­تواند به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم شود.

روش کلی‌نگرانه

این روش مناسب دانش‌آموزانی است که می‌خواهند سر کلاس همه مطالب را یاد بگیرند. لازمه این روش مطالعه فعال است. در این روش یک درگیری فعال با کتاب یا جزوه وجود دارد و این درگیری خود را به صورت رسم شدن، حاشیه‌نویسی، خلاصه‌برداری و... نشان می‌دهد.

جمع‌بندی

در این مقاله با خلاصه‌نویسی و اهمیت آن آشنا شدیم. دیدیم که برای خلاصه‌برداری روش‌های مختلفی وجود دارد و انتخاب روش خلاصه‌برداری هر فرد با فردی دیگر متفاوت است. خلاصه‌برداری اگر درست انجام شود، می‌تواند تا حد بسیار زیادی میزان یادگیری را بهبود ببخشد.